Rumeysa Betül Tuncay
Ex libris, yer aldığı kitabın değil kitap sahibinin bir göstergesidir; kitap ile kitap sahibi arasındaki bir bağdır.
Kitap damgası olarak açıklayabileceğimiz ex libris kitapların kime ait olduğunu belirten bir mühürdür. Daha detaylı tarif etmek gerekirse, kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde isimlerinin ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu baskıresimlerdir. Yani, bir nevi kitabın kartviziti ya da tapusudur. Kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Ex libris, yer aldığı kitabın değil kitap sahibinin bir göstergesidir; kitap ile kitap sahibi arasındaki bir bağdır. Latince bir sözcük olarak “…’nın kitaplığından” veya “…’nın kütüphanesine ait” anlamına gelir. İngilizcesi de “bookplate” olarak bilinir.
Tarihsel Gelişimi
İlk ve en eski ex libris örneğinin M.Ö. 1400 yıllarında açık mavi renk bir fayans üzerine yapıldığı ve Mısır kralı III. Amenhotep’in (diğer adıyla Firavun III. Amenhophis) kitaplığına ait olduğu açıklanmış.
Gerçek anlamda ilk ex librisin 15. yüzyılın üçüncü çeyreğinde Güney Almanya’da kullanıldığı bilinmektedir. Brandenburg ailesi arması olarak da bilinen burnu halkalı bir öküzün yer aldığı kalkanı tutmakta olan meleğin resimlendiği bu yazısız ex libris atık kağıtlara basılmış ve elle renklendirilmiş.
1450 yıllarında ise “Igler” (kirpici) takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabenberg için kağıt üzerine bir ex libris yapılmıştır. Çiçeği ısıran bir kirpinin resimlendiği ex libriste “Hans Igler seni öpebilir” yazmaktadır. Buradaki amaç, kitabı ödünç alan kişiye, kitabı geri getirdiğinde öpücükle ödüllendirilebileceğini, aksi takdirde kirpinin oklarına hedef olacağını espriyle hatırlatmaktır.
16. yüzyılda Almanya’da altın çağını yaşayan ex libris, aynı yüzyılda diğer Avrupa ülkelerinde de görülmüştür. Ex libris’i yapılan kişinin karakteristik özelliklerine, yaşam tarzına ve ex libris yapan kişinin seçimine (yaratıcığına ve tarzına) göre tasarlanmaya başlanmıştır. Ex librislerde 20. yüzyıla kadar pek çok örge (motif) yer almıştır. Armalar, 19. yüzyıla kadar en çok kullanılan ögeler olmuştur. Bunların üzerine sahibinin adı yanında bir özdeyiş veya parola da eklenmiştir.
Farklı Kullanımlarda Ex Libris
19. yüzyılın sonlarında ise orta sınıfın kitaba ilgisi ve kitapların halka inmesi sonucunda ex libris sanatında yeni bir canlanma yaşanmış, hatta daha kişisel içerikle kitlelere yönelik çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde ex libris koleksiyonculuğu keşfedilmiş ve yaygınlaşmıştır. Bu alanın öncüsü olarak Köln’lü antikacı Heinrich Lempertz gösterilebilir.
Lempertz, 1850 yıllarında topladığı ex librisleri Kitap Ticaretinin Tarihi İle İlgili Resimli Kitaplar, Sanatlar ve Meslekler isimli bir kitapta yayımlamıştır. O yıllarda eski Alman sanatına ve unutulmak üzere olan “Heraldic Ex libris” (Hanedan Arması) çalışmalarına ilgi tekrar artmıştır. Artık sadece kitaplara yapıştırmak düşüncesiyle yapılmayıp, biriktirme ve değiştirme objeleri olarak da kullanılmaya başlanan ex librisler, kitaba özgü bir işaret olmaktan çıkıp, özgün bir grafik çalışma olarak da bağımsızlaşmıştır. Bu konuda kuramsal araştırmalar yapılmaya, kitap ve dergiler yayımlanmaya ve koleksiyoncularının toplandığı dernekler kurulmaya başlanmıştır.
Günümüzde “printmaking” sanatçıları arasında oldukça yaygın olan ex libris, kitapların içinde kullanımı dışında, sanatçılar arasında değiş-tokuş yapılarak tüm dünyaya yayılmıştır ve ex libris üzerine de yarışmalar düzenlenmeye başlamıştır. İlk Uluslararası Ex libris Kongresi 1953 yılında Avusturya’da Kufstein’de yapılmıştır.
Bugüne kadar yapılmış yaklaşık 3.000.000’un üzerinde ex librisin, 2.000’den fazla da ex libris koleksiyonun olduğu tahmin edilmektedir.
Ex librisin uzun kenarının 13 cm.’den büyük olmaması, baskıresimde olduğu gibi çoğaltılması ve numaralandırılması gerekir. Çoğaltmak için gravür/C3, ağaç baskı/X2, linolyum baskı/X3, litografi/L, serigrafi/S, ofset/P7, fotograf/P8, bilgisayar destekli tasarım/CGD kullanılmaktadır.
Sahibini Yücelten Bir Sanat Dalı
İstanbul Ex libris Derneği Kurucu Başkanı Prof. Dr. Hasip Pektaş’a göre ex libris “kitap sahibini tanıtan, onu yücelten bir sanat dalıdır”. Gerçekten de ex libris örnekleri incelendiğinde ex libris’in tasarımsal açıdan bir sanat dalını andırdığını söyleyebiliriz. Pektaş ex libris için şöyle diyor: “Sanatı, insanın elleri arasına, kitapların içine kadar getirir, onun büyüleyici sıcaklığını hissettirir. Ex librisler yaşayan kişi ya da kurum için siparişle yapılır, onların özelliklerini yansıtır. Yaratım sürecine bakıldığında resim sanatının tüm olanaklarının kullanıldığı görülür. İşlevsel yanına bakıldığında ise bir grafik tasarım ürünü olarak düşünülebilir.”1900 yıllarında birçok sanatçı, yeni arayışlara yönelmiş, uygulamalı sanatların tarz ve yaklaşımlarını ex librislere de yansıtmışlardır. Ex libris sanatçısı olarak çok sayıda çalışma yapan Willi Geiger, resim alanında da yetkinliğini korumuştur.
Tarihte tanınan pek çok isim de ex libris kullanıcı olmuştur: ABD Başkanlarından George Washington, Franklin D. Roosevelt, yazar Jack London, yapımcı, yönetmen, senarist Walt Disney, Alman devlet adamı Otto von Bismarck, Avusturyalı nörolog Sigmund Freud, sinema sanatçısı Charlie Chaplin yazar Charles Dickens ve İtalyan devlet adamı Mussolini.
Türkiye’de Ex Libris
Türkiye’de ex libris, batıdan alınmış kitaplarla tanınmıştır. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan ex librislerin yer aldığı kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize gelmiş, kitap sahipleri öldüğünde ise yakınları tarafından kütüphanelere bağışlanmış veya sahaflara satılmıştır.
Osmanlılar döneminden kalma el yazması ve basılmış kitaplarda görülen mühürler ise, birer mülkiyet işareti olarak kabul edilse de ex libris türüne girmezler. Fakat özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması veya logosu olarak bu işlevi yerine getirmişlerdir.
Artık sanatçılarımız ve tasarımcılarımız kişisel ex libris sergileri açmalarının yanında uluslararası yarışmalara katılmakta, ödüller almaktadırlar. Ülkemizde en büyük eksikliği hissedilen şey ex libris koleksiyonculuğudur.
2000’li yıllardan bu yana ülkemizde, özellikle güzel sanatlar eğitimi veren kurumlarda baskıresim ve grafik tasarım hocalarının özendirmeleriyle, ex libris yapan gençler yetişmeye başlamıştır. Ayrıca ülkemiz için oldukça yeni olan ex libris konusunda çok sayıda lisansüstü tezin yapıldığı da bir gerçektir.
Artık sanatçılarımız ve tasarımcılarımız kişisel ex libris sergileri açmalarının yanında uluslararası yarışmalara katılmakta, ödüller almaktadırlar. Ülkemizde en büyük eksikliği hissedilen şey ex libris koleksiyonculuğudur.
1997’de Ankara’da kurulan Ex libris Derneği, etkinliklerine artık İstanbul’da devam etmektedir. Dünyadaki 10 müzeden biri olan İstanbul Ex libris Müzesi, 12.500’ün üzerindeki ex libris koleksiyonu ile Işık Üniversitesi Maslak Yerleşkesi’nde sanatseverlerin ilgisini beklemektedir.
Ülkemizde 14 şehirde; Almanya, Belçika, Beyaz Rusya, Çin, Danimarka, Finlandiya, İtalya, Kanada ve Rusya’da ex libris sergileri açılmıştır.
Uluslararası 5 ex libris yarışması düzenlenmiş; 2010’da 40 ülkeden 280 kişinin katıldığı XXXIII. FISAE Uluslararası Ex Libris Kongresi organize edilmiştir
İstanbul Ekslibris Derneği Başkanı, İstanbul Ekslibris Müzesi Kurucusu ve aynı zamanda bir ex libris sanatçısı olan Prof. Dr. Hasip Pektaş, ex libris tasarımı, baskısı, tarihi üstüne, dilimizdeki ilk çalışma olan Ex Libris kitabını yazmıştır. Yapı Kredi Yayınları tarafından basılmış kitabın 2017 yılında ise İstanbul Ekslibris Derneği tarafından genişletilmiş 4. baskısı yapılmıştır. Ayrıca İstanbul Ekslibris Derneği’nin, Hatice Öz Pektaş editörlüğündeki hakemli online dergisi EX-LIBRIST (http://exlibrist.net) 10. sayısı yayımlanmıştır.
Ex Libris
Hasip Pektaş
İstanbul Ekslibris Derneği Yayınları
160 Sayfa
2017
***
Ekslibris Koleksiyonculuğunun Yaygınlaşması Lazım
Prof. Dr. Hasip Pektaş
Spot: İstinye Üniversitesi İletişim Fakültesi Öğretim Üyesi, İstanbul Ekslibris Derneği Başkanı ve İstanbul Ekslibris Müzesi Müdürü Hasip Pektaş’a kslibrisin ne olduğunu ve ekslibrise dair ne tür çalışmalar yaptıklarını sorduk.
Ekslibris, kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu baskıresimlerdir. “…’nın kitaplığından” anlamına gelir. Asıl işlevi kitap sahibini betimlemesi ve kitabı ödünç alanı iade etmesi konusunda uyarmasıdır. Sanatçılar ve koleksiyoncular arasında değiş tokuş objesi olarak da kullanılır. Sanat eseri olarak bulunduğu mekanlarda ruhumuzu da zenginleştirir.
Ekslibris çoğaltılırsa işlevini yerine getirir. Gravür (C3), ağaç baskı (X2), linolyum baskı (X3), litografi (L), serigrafi (S) gibi geleneksel çoğaltma teknikleri yanında ofset baskı (P7), bilgisayar (CGD) ve fotograf (P8) yoluyla da çoğaltılabilir.
1984 yılından bu yana ekslibrisin tanınması ve yaygınlaşması için çaba gösteren biriyim. Ekslibris kitabım 4. baskısını yaptı. Çocuklarımız ve gençlerimiz bu sanata ilgi duyunca mutlu oluyorum.
Örgütlü olmak önemlidir. Ekslibris yaratıcılarını teşvik etmek, ekslibris sanatçılarını, tasarımcılarını, kolleksiyoncularını ve kullanıcılarını bir araya getirmek amaçıyla 1997 yılında ilk ekslibris derneğini kurduk. Bugüne kadar çok sayıda ekslibris yarışması organize ettik. 15 kentimizde sergiler açtık. 2010 yılında başarılı bir Ekslibris Kongresi gerçekleştirdik. Ekslibris konusundaki tüm bilgiler http://www.aed.org.tr/tr/ web sitemizde vardır.
Bu yıl 5. Uluslararası Ekslibris Yarışması’nı yapıyoruz. Son katılım tarihi 30 Ağustos 2022. Yarışma detayları http://www.aed.org.tr/tr/ sitesinde görülebilir.
2019 yılında Altunizade’de Selçuk Ecza Holding bünyesinde dünyadaki 10 müzeden biri olarak İstanbul Ekslibris Müzesi’ni kurduk ve Kültür Bakanlığı’nın onayını aldık. 14.000 ekslibris ve çok sayıda kitap araştırmacılara kaynaklık etmeye hazırdır.
Toplumda hâlâ ekslibrisi bilmeyenler var ama geldiğimiz noktadan memnunum. Sanatçılarımız ödüller alıyor, kişisel sergiler açıyorlar. Ortaöğretimde bile ekslibris yaptırılıyor. Ekslibris konusunda 26 adet lisansüstü tezin yapılmış olması bu alana ilginin göstergesidir. Ayrıca ekslibris, 7 üniversitede ders olarak okutulmaktadır. Ancak eksikliğini hissettiğimiz tek şey, koleksiyonculuğudur. Koleksiyonculuk yaygınlaşırsa ekslibris yaptıranlar artacaktır.
