Alın Yazısından Tarih Yazılır mı?

Halil Solak

Doksanların başında iki genç araştırmacı, Hatice Aynur ve Hakan Karateke çeşmelerin kara bahtını, kör talihini değiştiremezlerdi belki ama pekâlâ alın yazılarını, yani kitabelerini okuyabilirlerdi. Onlar da III. Ahmed döneminde yapılan çeşmelerin izini sürmeye başladılar.

Zamanın yorgunluğu, insanların hoyratlığı, teknolojik gelişme sonucu işlevsiz kalma, kanun ile tahrip edilme… 

Çeşmeler kadar çilekeş başka bir mimari eser yoktur herhalde. Daha çok Osmanlı tarihine dair kitapları ve yarım kalan İstanbul Ansiklopedisi ile bildiğimiz Reşat Ekrem Koçu’nun Acı Su adlı bir de şiir kitabı vardır. İşte oradaki birkaç mısra, çeşmelerin başından geçenleri özetlemeye yetiyor da artıyor bile:

“Niçin kestiler suyumu?

Kim çaldı pirinç lülemi?

Ne zaman nasıl gömüldüm topraklara?

Okunmuyor alnımın altın yazısı.”

Doksanların başında iki genç araştırmacı, Hatice Aynur ve Hakan Karateke çeşmelerin kara bahtını, kör talihini değiştiremezlerdi belki ama pekâlâ alın yazılarını, yani kitabelerini okuyabilirlerdi. Onlar da III. Ahmed döneminde yapılan çeşmelerin izini sürmeye başladılar. 

 “Çeşme-Mania” Dönemi

Peki, neden 1703-1730 yılları arasında saltanat süren III. Ahmed devri çeşmeleri? Yazarlara göre bir “çeşme-mania”nın yani çeşme çılgınlığının başlangıcıydı bu dönem: 

“Bu devirde süslü çeşmeler ve sebiller yaptırmak gittikçe daha prestijli bir faaliyet haline geldi. Kısa bir süre içinde çeşmelerin sayılarındaki büyük artışın ötesinde çeşme mimarisi ve süslemelerinde adeta bir devrim yaşandığı gözleniyor. Hanedan mensupları, devlet erkânı ve zenginler çeşme yaptırarak bu furyanın parçası oldu. Süslemeler zenginleşti, çeşmelerin yüzleri tezyinatla doldu, renk ve altın yaldız unsuru daha fazla görülmeye başlandı, kemerlerin ve nişlerin şekillerinde yeni tarzlar denenir oldu, kitabe şiirleri uzadı ve kalite arttı.”

Araştırmacıların asıl hedefi çeşmelerin kendisinden ziyade kitabeleriydi zaten. Çünkü o dönemde yapılan çeşmelerin bir kısmı eski payitahtın bitmek tükenmek bilmeyen imar hareketleri, doğal afetler, gereken önemin verilmemesi vb. sebeplerden dolayı günümüze gelemese de kitabeleri divanlardan, kroniklerden, mecmualardan, müteferrik arşiv belgelerinden bize ulaşmıştı.

Çeşmesever Tarihçiler, Edebiyatçılar

Aynur ve Karateke’den önce İstanbul suları başta olmak üzere çeşme ve kitabelerinin peşine düşen pek çok isim vardı: Ayvansarayî Hüseyin Efendi, İbrahim Hilmi Tanışık, Affan Egemen, Saadi Nazım Nirven, Kâzım Çeçen, Aziz Ogan, Sedat Çetintaş, Cavid Baysun, Semavi Eyice… 

Eyice’nin kitaba yazdığı sunuştan öğrendiğimize göre İstanbul Üniversitesi’nin efsane hocalarından Ord. Prof. Cavid Baysun 1935’li yıllardan itibaren İstanbul’un manzum kitabe metinlerini toplamaya girişmiş. 1950’li yıllarda da fakültenin dergisinde yayınlamaya başladığında kitabe yayınlarına ek olarak Eyice’ye de çeşmelerin mimari özelliklerini yazmasını teklif etmiş ancak bu proje maalesef gerçekleşmemiş. Ayrıca Eyice’nin sunuşundan Baysun’un başkanlığında İstanbul çeşmelerini korumak maksadıyla bir dernek kurulduğundan da haberdar oluyoruz. Zaman içinde İstanbul çeşmeleri üzerinde pek çok kişinin çalıştığını, Aynur ve Karateke’nin Cavid Baysun’un tasarısını daha değişik bir programla uygulamaya giriştiğini belirten Eyice şunları yazıyor:

“Hatice Aynur ve Hakan Karateke, ‘Lale Devri’nin İstanbul’daki çeşme ve sebillerinin hâlâ görülen veya başta divanlar olmak üzere çeşitli kaynaklarda rastlanan manzum tarihlerini büyük bir sabır ve gayretle araştırıp derlemişler, bunları dikkatle aktarmışlar, eksiksiz bir bibliyografya ile birlikte sunmuşlar ve bunu yaparken, unutulmakta olan uzak bir geçmişi, büyük bir sevgi ile yaşatmaya çalışmışlardır.”

Aynur ve Karateke, yapım tarihlerine göre sıralanan 213 çeşme, sebil, su kanalı ve bend üzerinden 18. yüzyılın ilk çeyreğinde imparatorluk başkentinin şahsiyetler, mekânlar ve olaylar ekseninde bir panoraması sunuyor bize.

27 Yıl Sonra Yenilenen Kitap

1995’te yayınlanan kitaptan sonra, yazarlar “unutulmakta olan uzak bir geçmişi, büyük bir sevgi ile yaşatmaya” çalışmaya devam etmişler. Böylece birçok değişiklik içeren bu yeni baskı ortaya çıktı. Yazarlar bu baskıda daha geniş bir okur kitlesine ulaşmayı hedeflediklerini, bundan dolayı da giriş bölümünü kısaltıp kısmen yeniden yazdıklarını ve dipnotları çıkardıklarını belirtiyor. Ayrıca ilk baskıda dipnotlarda yer alan alternatif kitabe metinlerini ve nüsha farkları ile kitabeleri derleme yöntemleri ve kullanılan kaynaklar için ilk baskıya müracaat edilebilir.

Yine bu baskıda, az sayıda kitabenin yakın çekim fotoğraflarına yer verilmiş. Doksanlardan bugüne gelişen dijital imkanlar sayesinde kitabeleri daha yakından görüp incelemek için kitaptaki karekodları kullanabilirsiniz. Bu bağlantı sizi kitabelerin yüksek çözünürlüklü hallerinin mevcut olduğu www.ottomaninscriptions.com sitesine yönlendirecek. Yeri gelmişken bahsetmeliyim: Bu çevrimiçi proje Osmanlı dünyasındaki bütün kitabeleri derlemeyi hedefliyor. 2009’da Tokyo Yabancı Diller Üniversitesi ve Türk Tarih Kurumu’nun desteğiyle Hatice Aynur, Kayako Hayashi ve Hakan T. Karateke’nin yürütücülüğünde başladı ve devam ediyor.

Okumaya Başlamadan Önce

Bu arada kitapta bazı çeşmelerin 20. yüzyılda çekilmiş fotoğrafları, 1995 baskısı için çekilen fotoğrafları ve 2009-2021 arasında yukarıdaki proje için çekilen fotoğrafları yer alıyor. Bu da zaman içinde çeşmelerin durumunu tespit etmemizi sağlıyor. 

Fotoğraflara çeşmenin tarihine dair ayrıntılar ve kitabe metninin deşifresi eşlik ediyor. Ayrıca kitabelerin tarihi bir kaynak olarak nasıl kullanılabileceğini de büyük bir ustalıkla gösteriliyor. Aynur ve Karateke, yapım tarihlerine göre sıralanan 213 çeşme, sebil, su kanalı ve bend üzerinden 18. yüzyılın ilk çeyreğinde imparatorluk başkentinin şahsiyetler, mekânlar ve olaylar ekseninde bir panoraması sunuyor bize. 

Aç Besmeleyle İç Suyu, alın yazılarından yola çıkarak bir devrin tarihinin yazılabileceğinin en açık göstergesi. Okumaya başlamadan önce yapacaklarınız ise şöyle: “Aç besmeleyle, iç suyu, Han Ahmed’e eyle dua…” Artık alın yazılarını okumaya hazırsınız!