Gökhan Gökçek
Tarihin derinliklerindeki zamana ve yaşanılan dönemin imkanlarına göre kaynakların bugüne ulaşması, büyük önem arz etmiştir. Bu noktada bozkırda konargöçer hayat tarzı süren Türkler, runik harfler ile yazdıkları yaklaşık beş yüzün üzerindeki metni bizlere kaynak olarak bırakmıştır. Bunlardan birisi de Göktürk Devleti’nde İlteriş Kağan’dan beri uzun bir süre devlet kademesinde yer almış olan Tonyukuk’a aittir.
Orhun Abideleri olarak anılan üç büyük anıttan birisi olan Tonyukuk’a ait kitabeyi bitki bilim uzmanı olan N. Klemetse, Moğolistan’ın bugünkü başkenti Ulanbatur’a 60 km mesafedeki bir mevkide bulur. Kül Tegin ve Bilge Kağan kitabeleri 1889 tarihinde bulunurken 1897’de Tonyukuk kitabesi bulunur. Tonyukuk’a ait kitabeye dair ilk çalışmayı W. Radloff yapar ve ilan eder. Alanında yaptığı çalışmalarla söz ettiren Erhan Aydın Hoca ise, herkes tarafından adı zikredilen ama hayatı pek de bilinmeyen Tonyukuk’u, aynı isimli eserinde kuvvetli ilmi münazaralar eşliğinde okuyuculara anlatır.
Hakikaten, Tonyukuk Kim?
Erhan Hoca, Tonyukuk’a ait kitabe ve dönemine dair çalışmalarla ilgili bilgi verdikten sonra yukarıdaki soruyu sorarak okuyucu sürükler. Cevabı ise ilk olarak Tonyukuk adına dikilmiş olan abideye atfen verir. Tonyukuk’tan kaynakla onun, Türklerin Çin esaretine düştüğü bir zaman diliminde Çin’de, tahminen 600’lü yılların ikinci çeyreğinden sonra dünyaya geldiğini ifade eder. İlteriş Kağan’dan evvel de isyanların olduğu ancak İlteriş Kağan ile bağımsızlığın kazanıldığı anlatıldıktan sonra Tonyukuk namına yazılan kitabede “Şad seçme” görevinden dolayı bu zatın “Göktürklerin aksaçlısı olduğu” düşüncesinin kuvvetlendiğini aktarır. Çinli Tang Hanedanlığı dönemindeki kaynaklarda da Tonyukuk ile ilgili bilgiler geçer. Kesik kesik olan bu bilgiler, Tonyukuk’un daha iyi anlaşılması adına önemli birer kaynak vazifesi görür. Çin kaynaklarına göre Tonyukuk, İnel Kağan ile Kül Tigin arasında süren taht mücadelesinde İnel Kağan’ı destekler. Nihayetinde Kül Tigin galip gelerek tahtı ağabeyi Bilge Kağan’a bırakır. Tahta çıkan Bilge Kağan ise damadıdır.
Bilge Kağan’a Yakın Değil Uzaktır
Bugüne kadar aktarılan bilgelerin pek çoğunda Tonyukuk’un Bilge Kağan’ın en yakını olduğu anlatılmıştır. Erhan Aydın hoca ise bunun tam tersini söyler. Kapgan Kağan’dan sonra taht için mücadele eden damadını değil İnel Kağan’ı desteklemesinin sebebinin anlaşılamadığını, bu sebepten dolayı Bilge Kağan’ın tahta çıktıktan sonra onu pasifize ettiğini iddia eder.
Askeri başmüşavir ise Bilge Kağan döneminden neden hiç bahsetmediğini sorarak iddiasını güçlendirir. Onun yazıtında sadece kendi icraatlarını anlatmasını, kendini övmesini akıllılık ve ihtiyar kurtluk olarak yorumlayarak, kendisini uzaklaştıran Bilge Kağan ve Kül Tigin’e nazire yaptığını ifade eder.
Tonyukuk isminin yazılışı ve anlamını da tartıştıktan sonra Tonyukuk’un “saklanan, korunan şey, kıymet, hazine, ziynet” anlamına geldiğini aktarır. Tonyukuk’un unvan ve görevlerini irdeleyen yazar, son olarak yazıtındaki hadiseleri de ele alır. Yazıta ilişkin detaylı açıklamaların yer alması da kitabı daha özel kılmaktadır.
